كاشي سازي :
كاشي سازي و ساخت سفال هاي لعابي هنري است پر سابقه كه طي آن انواع خشتي كاشي ها با استفاده از طرح هاي هندسي ، اسليمي ، ختايي و غيره براي استفاده در ابنيه مذهبي و تاريخي از طريق قالب گيري گل رس پختن آن در كوره و لعاب زني ، نقاشي و پخت مجدد در كوره ساخته و پرداخته مي شود . كاشي سازي در كاشان از قدمت و سابقه ديرينه اي برخوردار مي باشد . غني ترين و زيبا ترين كاشي زرين فام كاشان در دوران ايلخاني توسط هنرمندان كاشان به جهان هنر عرضه شد . كاشي از قرن 7 به بعد به عنوان تزيين بنا رواج پيدا كرد . كاشي به علت آنكه زادگاهش كاشان بوده كاشي ناميده شد . كاشي و سفالهاي زرين فام كاشان مربوط به خاندان زيادي در كاشان به ويژه دو خانواده ابوطاهر و ابوزيد كاشاني مي باشد .

سفالگري :
سفالينه هاي به دست آمده از تپه هاي سيلك حاكي از قدمت اين هنر در كاشان مي باشد . كهن ترين چرخ سفالگري كه در دنيا كشف شده در منطقه باستاني سيلك بوده است . سفالگري قديمي ترين صنعتي است كه به دست بشر به وجود آمده و زادگاه آن كاشان است . به محصولاتي كه با استفاده از گل رس و همچنين گل حاصله از سنگ هاي كوارتز و كائولن به كمك دست و چرخ سفالگري ساخته و سپس پخته مي شود سفال اطلاق مي شود . سفال ها گاه با لعاب و گاه بي لعاب بوده اند . براي زيبايي بيشتر اشياء ساخته شده در كاشان بر حسب سنت و رسوم اقدام به نقاشي ، كنده كاري و يا ايجاد نقوش برجسته روي آنها شده و از لعاب مناسب براي پوشش سطح اشياء استفاده مي شود . كاشان از مراكز مهم سفالگري در ايران است كه از دوره نوسنگي آغاز شد و در قرون وسطي به اوج شهرت و اعتبار رسيد و امروزه پس از 6 هزار سال فعاليت و توليد هنوز هم ظروف بسيار ظريفي در كاشان تهيه و توليد مي شود .

اصول اربعه معماري و گنبد سازي :
در تپه سيلك اولين گنبد ها بر روي خانه هاساخته مي شده است . اولين بار گوشه سازي كه پله اول رسمي بندي است در گوشه اتاق ها ساخته شد و سپس تبديل به رسمي بندي گرديد . اين كاربندي در اصول اربعه هم نقش سازه اي و هم نقش تزييني داشت ( رسمي بندي ) كه رفته رفته شكل تزييني به خود گرفت و يزدي بندي كه اوج هنر آن توسط معماران كاشاني صورت گرفته ، به وجود آمد . مقرنس يا قطار بندي بعدها پا به عرصه معماري گذاشت . گره سازي نيز يكي از اصول اربعه معماري مي باشد . حدود يكصد سال قبل كاسه سازي به اين هنر افزوده شد و اصول اربعه به اصول خمسه تبديل گرديد . اولين نوع كاسه سازي توسط استاد جعفرخان كاشي رستم معماران ايران در آن زمان يك هفت كاسه در سقف هشتي مسجد شهيد مطهري تهران ابداع كرد و هنر كاربندي را كه افتخار هنرمندان عرصه معماري ايران به خصوص كاشان است ، كامل كرد . مرحوم استاد علي مريم كاشاني و زنده ياد استاد شعرباف از نام آوران هنر معماري خطه كاشان مي باشند .

گچ بري :
گچ بري از اجزاء مهم تزيينات معماري ايران است كه به صورت كنده كاري ، برجسته كاري ، نقاشي و گاه كتيبه از قديمي ترين زمانها درمعماري كاشان كاربرد داشته است . براي گچ كاري نخست قطعه بزرگي از خميره گچ را به روي ديوار يا سقف مي مالند تا پايه نقش تشكيل شود ، پس از تعيين قالب نقش ، هنگامي كه گچ به سختي پنير شود ، نگاره ها و صورت هاي اصلي را به روي آن كنده كاي مي كنند و هر گاه لازم باشد تكه هاي كوچك گچ بر آن مي افزايند . پس از آنكه گچ مانند سنگ سخت شد آن را مي بندند و صيقل مي دهند تا خطوط نقش ها روشن و جاندار گردد و سپس با يك پوشش گچي به آرايش آن مي پردازند . در كاشان به خانه طباطبايي ها و عامري ها به عنوان نمونه اي از گچ بري هاي زيباي جهان مي توان اشاره كرد .

آجر كاري :
در تپه سيلك كوره هاي آجر پزي مربوط به هزاره يكم پيش از مسيح از زير خاك بيرون آورده شده است . در زمان سلجوقيان روش تزيين بنا با آجر به دليل موقعيت اقليمي كاشان در آن متداول شد كه ديوار سلجوقي و مناره مسجد جامع از اين نوع بناها مي باشد . و از آن تاريخ به بعد جزء خصوصيات معماري ايراني شده است . اين روش عبارت از تزيين با آجر است و آن را هزار باف مي نامند . آجر پزي و آجر كاري از جمله صنايعي است كه در كاشان رواج داشته و هم اكنون نيز كوره هاي آجر پزي در كاشان فعاليت دارند و در زمينه آجر كاري و تزيين بنا با آجر در كاشان ابنيه و ساختمان هاي زيادي وجود دارد كه مي توان به مسجد آقا بزرگ و تيمچه امين اله اشاره كرد .

گره چيني :
گره چيني چوب از هنرهاي ظريفي است كه از اوايل دوره اسلامي در ايران رايج بوده است . گره ها اتصالات كوچكي مي باشند كه بدون چسب يا هر نوع پيوندي توسط كام و زبانه از چوب درست مي شوند و به صورت زبانه اي به يكديگر قفل مي شوند و نقش هاي زيبايي به وجود مي آورند كه هر چه ظريف تر باشند از نظر هندسي ارزش بيشتري دارند . براي ساخت گره چيني از چوب چنار ، گردو ، نارنج ، گلابي و عناب استفاده مي شود . گره چيني جهت درها و پنجره ها ، ارسي ها ، رحل ها ، منبر ها و جانپناه ها استفاده مي شده است . از استادان بنام و برجسته اين هنر مي توان از استاد محمد علي كارگر و استاد جواد شفايي در كاشان نام برد . در ها و پنجره هاي باغ فين نمونه اي از گره چيني چوب در كاشان مي باشد .

قالي بافي :
سوابق تاريخي فرش بافي كاشان ريشه در زمان هاي دور داشته و علي رغم بحران هاي اقتصادي توانسته است همچنان به بقاي خويش ادامه دهد . قالي هاي تاريخي و گرانبهاي كاشان مظهر زيبايي ، ذوق و هنر ايرانيان در جهان است . قالي شيخ صفي در اردبيل كه داراي تاريخ و امضاي استاد مقصود كاشاني است نشانه اين امر است . مقارن با اوج گيري رنسانس در اروپا در كاشان عصر صفوي قالي هايي توليد گرديد كه به خاطر زيبايي افسانه اي شان امروزه موجب شكوه و افتخار موزه هاي بزرگ مي باشد . كاشان مركز بافت قالي درباري بوده و توسط شاه عباس كبير بنياد گذاشته شده است كه به قالي شاه عباس معروف است . كاشان با توليدات قالي نقش به سزايي در تجديد حيات هنري ايران داشته است .

نقشه كشي قالي :
از تصويري كه بر سفال سيلك موجود است مي توان حدس زد احتمالاً نقشه كشي در آن دوره در كاشان وجود داشته است . طرح ها و نقشه هاي قالي ايراني اكثراً به نام محل بافت آن معروف شده اند و قالي هاي كاشان نيز از اين جمله مي باشند . در نتيجه نقشه ها از طرح ها و تنوع بي شماري برخوردارند . نقشه هاي قالي كاشان جاي كاملاً مشخص و برجسته اي دارند . طرح هاي قالي ريشه در فرهنگ هاي قومي و شرايط جغرافيايي مناطق مختلف دارد و بسياري از نقشه هاي قالي كاشان بر اين اساس مي باشد و در اين بين مي توان به طرح هايي چون : محتشم كاشان ، درختي كاشان ، شكارگاه ، بته جقه اي كاشان ، سجاده اي ابريشم كاشان و غيره اشاره كرد . نقشه كشي قالي در كاشان از بدو شروع قالي بافي در كاشان رواج داشته و امروزه نيز افراد زيادي تحت عنوان نقشه كشي قالي در كاشان مشغول فعاليت مي باشند . مرحوم محمد افسري از استادان بنام اين هنر در خطه كاشان است .

مخمل بافي :
مخمل نوعي پارچه نخي و ابريشمي است كه يك روي آن صاف و روي ديگر آن داراي پرزهاي لطيف و نزديك به هم مي باشد كه به يك سو خوابيده است . به عبارت ساده تر مخمل نوعي پارچه پرزدار است . مخمل از هنرهاي صناعتي است كه بافندگان زيادي در كاشان داشته و در دوره آل بويه و سلجوقيان اين صنعت از رونق ويژه اي برخوردار بوده است . سر پرسي سايكس در كتاب تاريخ ايران مي نويسد : ديگر از صنايع ظريف ، زري هاي گلدار و مخمل هاي قديم كاشان است كه بسيار قشنگند و به راستي جاي تأسف است كه بانوان ايراني پارچه هاي اروپايي را بر آنها ترجيح مي دهند .

شعر بافي :
شعر بافي همان پارچه بافي است كه جولائي نيز گفته مي شود . در فرهنگ فارسي شعر به معناي موي باريك و موي انسان يا حيوان مي باشد و به بافنده اين كار موباف مي گويند . تاريخ دقيق اولين دستگاه بافندگي معلوم نيست . شايد بتوان گفت ، هنر پارچه بافي در ايران قدمت چندين ساله دارد . در حال حاضر حدود 50 دستگاه شعر بافي در محله ها و كارگاه هاي قديمي كاشان فعال مي باشد . پارچه هاي شعر بافي كه در كاشان توليد مي شود بيشتر به مناطق غرب و كرد نشين كشور فرستاده مي شود و داراي ابعاد مختلفي است . به دليل بافت ساده آن مي توان قدمت آن را بسيار دورتر از ديگر بافته ها دانست .

زري بافي :
زري نوعي پارچه است كه تمام و يا فقط گلها و خطوط آن از تار و پود سيمين يا زرين باشد . به تعريفي ديگر زري پارچه اي است كاملاً ابريشمي و داراي نقوش بسيار متنوع و ظريف كه به جهت وجود نوعي نخ معروف به گلابتون در سراسر پارچه ، به آن زري يا زربفت اطلاق نموده اند . تاريخ زري بافي در ايران به دوران ساسانيان بر مي گردد كه بيشتر براي لباس پادشاهان و اشراف از آن استفاده مي شده است . در دوره صفويه اين هنر صناعي از پيشرفت چشمگيري برخوردار گرديد و كاشان از جمله شهرهايي بود كه زري بافي در آن رونق زيادي داشت . از دوره صفويه به بعد گرچه زري بافي در بسياري از شهرها رونق خود را از دست داد ولي در كاشان همچنان به بقاي خود ادامه داد .

زيلو بافي :
زيلو نوعي فرش يا زير انداز است كه با دار ايستاده بافته مي شده است كه با نخ و پنبه و دو رنگ مختلف بافته مي شود . زيلو بافي در ايران داراي قدمتي طولاني است . مي توان پيدايش آن را به قرون اوليه اسلامي نسبت داد . مهمترين مركز زيلو بافي در ايران ميبد يزد مي باشد و به تدريج توسط استادكاران ، اين حرفه به كاشان آورده شد و كاشانيان با ذوق و استعدادي كه در بافت زيلو از خود نشان دادند ، توانستند زيلوهايي در طرح و رنگ هاي زيبا و متنوع و هندسي ببافند . به دليل گرمي هواي كاشان و خنكي اين زير انداز ، مردم كاشان زيلو را مورد استفاده قرار دادند . نقوش مورد استفاده در زيلو زاييده ذهن خلاق بافندگان آن است كه از درهم آميختن خطوط هندسي ايجاد شده است .

گيوه بافي :
گيوه بافي از ديگر صنايع دستي قديمي ايران است كه به عنوان پاپوش مورد مصرف است . مواد اوليه
تهيه گيوه : پارچه نخي ، چرم ، نخ تابيده شده ، كتيرا ، جوهر نيل و ميخ مي باشد . گيوه داراي دو طرح و شكل مي باشد ، گيوه تخت لاستيكي و تخت پارچه اي ، گيوه ايراني خيلي راحت و براي آب و هواي ايران مناسب است . گيوه يك زيره پارچه اي به نام شيوه دارد كه دوام و مقاومت آن بسيار زياد است ويك رويه نخي . اكنون گيوه بيشتر مورد مصرف روستاييان است . گيوه بافي در نشلج كاشان هنوز رايج مي باشد .

گليم بافي :
گليم بافته اي است با دار عمودي و گاهي افقي و بدون پرز كه با نخ پشمي ، پنبه اي يا كنفي با درگيري تار و پود بافته مي شود . به اين ترتيب كه از نخ پنبه اي به عنوان تار و از نخ پشمي رنگارنگ به عنوان پود استفاده مي شود . با بررسي نقوش بر روي گليم مي توان به ريشه اعتقادات و باورهاي انساني دست يافت . گليم بافي طي قرون و اعصار متمادي پديد آمده و از جمله صنايعي است كه در گذشته در كاشان رواج بسياري داشته و در زمان صفويه رشد ويژه اي پيدا كرد .

رفوگري :
رفوگر اين يار دير آشناي قالي پابه پاي آن زندگي كرده و با تحمل ناملايمات به عنوان ياوري سخت كوش همواره در كنار خانواده قالي بوده است . رفوگر به صاحب حرفه هايي اطلاق مي شود كه ضمن آگاهي از علل و چگونگي بروز عيب ، با اشرافيت كامل نسبت به رفع يا ترميم محل آسيب آن چنان اقدام نمايد كه قابل شناسايي نبوده و يا به سختي بتوان آن را رؤيت نمود . ذوق سرشار ، حوصله فزون و خلاقيت به عنوان سلاح يك استاد كار رفوگر مي باشد . كاشان به دليل اينكه همواره در توليد فرش قدمتي به بلنداي تاريخ دارد ، لذا رفوگري كه از خانواده فرش مي باشد پابه پاي آن آمده و هنوز هم ادامه دارد .

رنگرزي :
رنگرزي به معناي رنگ كردن الياف ، پارچه ، نخ و ديگر مواد نساجي مي باشد . رنگرزي ارتباطي خاص با رنگ آميزي الياف نساجي دارد . قدمت رنگرزي با صنعت نساجي يكسان است . در گذشته كارگاه هاي رنگرزي زيادي در كاشان وجود داشته و به علت ارتباط اين صنعت وهنر با نساجي و قالي بافي همواره اين دو هنر دوشادوش هم قرار داشته اند و امروزه با توجه به مشكلات پيش روي كماكان اين كارگاه ها به حيات خود ادامه مي دهند . و هر موقع صنعت نساجي رونق داشته ، رنگرزي هم به علت ارتباط با آن داراي رونق بوده است .

نمد مالي :
نمد كف پوشي است كه از پشم حلاجي شده پهنه مي شود و اگر در توليد آن مهارت و دقت به كار رود داراي مزاياي گوناگوني است . چون افزون بر زيبايي ، رطوبت كمي را جذب مي كند و حمل و نقل آن نيز آسان است و بالاخره نسبت به هزينه اش بادوام است . نمد مورد استفاده ايلات و روستاييان است . محصولات توليدي از نمد عبارتند از جليقه چوپاني و فرش نمدي . چادر نشينان معمولاً براي توليد نمد ، چين اول پشم گوسفند را مورد مصرف قرار مي دهند كه مرغوب تر مي باشد . نمد مالي در گذشته در كاشان وجود داشته و امروز منسوخ شده است و اميد است با حمايت دست اندركاران دوباره اين حرفه در كاشان رواج پيدا نمايد .

مسگري :
مسگري يكي از صنايع دستي قديم و زيباي ايران و كاشان است . از شمش مسي براي تهيه ورق مسي به وسيله چكش كاري استفاده مي كنند . براي ظرف هاي كوچك از يك تكه مس استفاده و آنقدر آن را چكش كاري مي كنند تا شكل مورد نظر به دست آيد . ظروف بزرگتر از دو يا چند ورق مسي ساخته مي شود . محصولات عمده مسگري عبارتند از سيني هاي مختلف ، علم ها ، ديگ ، تنگ ، گلدان و ظروف ديگر . پيشينه مسگري در كاشان به حداقل 7 هزار سال پيش مي رسد و چاقوي مسين در تپه سيلك گواه اين مدعاست .كاشان از مراكز بزرگ مسگري در ايران مي باشد و بازار مسگرها در كاشان هنوز وجود داشته و مراسم آبريزان مسگرها تا چندين سال قبل برگزار مي شده است .

مشبك كاري ، منبت كاري ، كنده كاري ( چوب ) :
شيوه اي ديگر از توليد محصولات چوبي است كه طي آن طرح ها و نقوش سنتي با استفاده از مغار ، تيشه ، ارّه و ساير ابزار نجاري بر روي چوب هاي مرغوب و بادوام شكل مي پذيرد و يكي از ظرايف صنايع دستي ايران و كاشان است كه تلفيق بليغي از هنر و حوصله محسوب مي شود و دست اندر كاران آن از مواد اوليه ارزان و فراوان محصولاتي گرانبها با ارزش هاي مصرفي و هنري فوق العاده بالا پديد مي آورند . نمونه هاي زيادي از اين هنر در كاشان يافت مي شود كه گوياي رونق اين صنعت در كاشان است . منبت و كنده كاري بر روي چوب بيشتر در معماري كاربرد داشته است . در كاشان درب هايي كه مي خواستند حريم اتاق به وسيله آن حفظ شود از منبت و كنده كاري استفاده مي كردند و مشبك ها بيشتر در روزنه ها و پنجره ها كاربرد داشته است .

منبع : جزوه منتشر شده جهت اولين همايش صنايع دستي كاشان
تهيه و تنظيم : روابط عمومي شهرداري كاشان